قصه‌ها، چه نقش و تاثیری در دنیای کودک دارند؟ چرا بارها شنیده‌ایم و خوانده‌ایم که قصه‌ها می‌توانند دنیا را نجات بدهند؟ و اساساً چرا باید برای کودکان قصه بخوانیم؟ این‌ها سوال‌هایی هستند که آی قصه در سومین نشست از شصت نشست، سعی می‌کند برای‌شان پاسخی پیدا کند. سوال‌هایی که در گفت‌وگویی با هادی حسنعلی ، مربی بازی و قصه‌گو و شرمین نادری ، نویسنده و قصه‌گو بررسی شده‌اند تا نقش قصه در رشد و تحول کودک را واکاوی کنند. سپیده بیگدلی و فاطمه فرهاد، نویسندگان مجله کودک، میزبانان این نشست بوده‌اند.
ویدئوی بخش اول نشست آنلاین «نقش قصه در رشد و تحول کودک» را ببینید. در ادامه گزارش این نشست را نیز می‌توانید بخوانید.
نقش قصه در رشد کودک و روند زندگی او
نشست بررسی تاثیر و نقش قصه در تربیت کودک با یک سوال مهم از سوی تیم پژوهشی و آموزشی اپلیکیشن قصه کودکانه آی قصه شروع می‌شود:
- چرا ما اساساً به قصه نیاز داریم؟ قصه چه جایگاه و اهمیتی در روند زندگی ما دارد؟
شرمین نادری پاسخ می‌دهد: «من وقتی در مورد قصه صحبت می‌کنم، همیشه اعتقاد دارم قصه آدم‌ها را به هم نزدیک می‌کند، چه کودکان و چه بزرگسالان، چه کسانی که در فرهنگ‌های متفاوت بزرگ شده‌اند، زندگی می‌کنند و از هم خبر ندارند. با تمام وجودم باور دارم اگر ما قصه‌های همدیگر را بشنویم، قصه‌هایی که از زندگی و فرهنگ‌مان شکل گرفته‌اند، به هم نزدیک‌تر می‌شویم و بهتر با مسائل برخورد می‌کنیم و این مسئله در مورد کودکان هم صدق می‌کند.»
شرمین نادری توضیح می‌دهد: «ما اکثر وقت‌ها نمی‌توانیم واکنش کودک را در مورد مسائل مختلف پیش‌بینی کنیم، ولی با قصه می‌شود واکنش کودک به هر جریانی را پیش‌بینی کرد یا به او یاد داد واکنشش نسبت به هر جریان به چه صورت باشد. اتفاقی که بزرگ‌ترهای نسل ما در قصه‌های قهرمان‌ها، جنگ‌ها و قصه‌های افسانه‌ای انجام می‌دادند، یعنی سعی می‌کردند در قالب قصه، نکاتی هم در مورد شرف و جوانمردی و غیرت و مسائلی از این دست به کودک ارائه دهند. در دنیای حاضر، قصه‌ها شاید چندان نقش آموزش نداشته باشند ولی در هر صورت با قصه می‌شود نکاتی را به کودکان یاد داد و پی برد چه واکنشی به هر جریان دارد و چه چیزی می‌خواهد. قصه می‌تواند دنیا را از این بلبشو و تنفر نجات دهد.»
بررسی نقش قصه از منظر ادبیات کودک
هادی حسنعلی معتقد است از زوایای مختلف می‌توان به قصه‌ها نگاه کرد، مثلاً از منظر ادبیات کودک، با نگاهی کلی به انسان‌ها و یا بررسی تاثیر قصه ها در آینده. او می‌گوید: اگر بخواهیم در مورد ادبیات کودک صحبت کنیم، ترجیح می‌دهم صحبتم را با یکی از نظریات برونو بتلهایم و کتاب افسون افسانه‌ها شروع کنم؛ بتلهایم در ابتدای این کتاب می‌پرسد «از نظر شما سخت‌ترین چیزی که می‌خواهید به کودکان یاد بدهید چیست؟» سخت‌ترین مسئله را تصور کنید، بعد می‌گوید از نظر من سخت‌ترین چیزی که می‌شود به کودکان یاد داد معنای زندگی است و از نظر او قصه‌ها این کار را انجام می‌دهند. و به شوخی می‌گوید «نگران نباشید، قصه‌ها قبلا این کار را کرده‌اند!»
هادی حسنعلی صحبتش درباره نقش قصه در رشد کودک را اینگونه با تکیه بر گفته‌های بتلهایم پیش میبرد که: «بتلهایم در ادامه می‌گوید فرض کنید می‌خواهید در مورد مرگ صحبت کنید، مرگ نیز یکی از معانی زندگی است. قصه‌ها در لابه‌لای ماجراهای‌شان، مرگ را نیز به کودک یاد می‌دهند. البته ما همیشه دوست داریم کودکان خودشان معنای زندگی‌شان را پیدا کنند یا به زندگی‌شان معنا بدهند، ما قرار نیست برای کودکان تعیین تکلیف کنیم، اما قصه‌ها از نظر من تجربه‌های ادبی متفاوتی هستند. وقتی قصه‌ها را در اختیار کودکان قرار می‌دهیم، می‌توانند به آن‌ها کمک کنند که معنای خودشان را از زندگی برای خودشان بسازند.»
شرمین نادری ، نویسنده، نیز اضافه می‌کند: «همان‌طور که گفتید ما قرار نیست برای کودکان تعیین تکلیف کنیم. من مدت‌ها به کودکان نویسندگی درس می‌دادم، همیشه سر این مسئله با والدین دچار چالش بودم که چرا قصه‌نویسی را به کودکان یاد نمی‌دهید؛ من می‌گفتم ما قرار نیست چیزی را به کودک یاد بدهیم، کودکان خودشان یاد می‌گیرند. من فقط می‌توانم مسیر خودم را برای‌شان تعریف کنم تا اگر می‌خواهند این مسیر را انتخاب کنند.»
تاثیر قصه بر رشد ذهنی کودک
نویسندگان مجله کودک در پرسش دوم به سراغ نقش قصه در رشد کودک از بعد رشد ذهنی می‌روند و از مهمانان می‌پرسند:
- قصه‌ها با ذهن بچه‌ها چه می‌کنند و چه تاثیری در ذهن او دارند؟ در واقع می‌خواهیم بدانیم کودکانی که با قصه‌ها بزرگ می‌شوند، چه تفاوتی با کودکانی که قصه نخوانده‌اند دارند؟
هادی حسنعلی پاسخ می‌دهد: «اگر از جنبه‌ی رشد و تحول و روانشناسی نگاه کنیم، می‌توانیم بگوییم قصه به رشد زبانی و کلامی کودکان کمک می‌کند، به رشد شناختی و تحول شخصیتی و اجتماعی‌شان کمک شایانی می‌کند. قاعدتا برای ما انسان‌ها که پیکره‌ای به هم پیوسته هستیم و نمی‌توانیم تنها به یک بعد بپردازیم، قصه‌ها و ادبیات و روایت‌ها و خاطرات (با توجه به این‌که طبق گفته‌ی توران میرهادی هر قصه‌ای ادبیات نیست) می‌توانند به ما کمک کنند در تمام ابعاد رشد کنیم، حتی می‌توانیم بگوییم خیلی از آسیب‌هایی که انسان‌ها به خودشان می‌زنند، به این علت است که رشد همه‌جانبه‌ای نداشته‌اند؛ مثلاً کودکی که فقط درس خوانده ولی در زمینه‌های ارتباطی چندان توانمند نیست. از نظر من ادبیات، در دسته‌بندی کلی هنری و بعد قصه به‌عنوان یکی از نمودهای منحصر ادبیات، می‌تواند به رشد همه‌جانبه‌ی کودکان کمک کند.»
شرمین نادری نیز درباره تاثیر قصه بر رشد کودک می‌گوید: «طبق تجربه‌ی من در کار تجهیز کتاب‌خانه‌های سیستان و بلوچستان، متوجه شدم اتفاق خوبی که قصه رقم می‌زند این است که کودکانی که به کتاب دسترسی دارند، آرزوهای بزرگتری دارند؛ یعنی کودکانی که تا به حال کتاب ندیده‌اند وقتی از آرزوهای‌شان حرف می‌زنند، حداکثر آرزوی‌شان این است که مثلاً من می‌خواهم دانشجو بشوم! ولی کودکانی که کتاب خوانده‌اند، مثلاً کتابی در زمینه‌ی فضانوردی خوانده‌اند، به چیزهای وسیع‌تری فکر می‌کنند. طبق تجربه‌ی شخصی من، شکل و سطح آرزوی کودکان کتاب‌خوان با بقیه‌ی کودکان متفاوت است؛ انگار با کتاب‌ها دنیای دیگری را تجربه می‌کنند که به قول آقای حسنعلی منجر به رشد همه‌جانبه‌شان شده است. حتی ممکن است تعداد کتاب‌هایی که خوانده است، ده تا کتاب باشد. ولی همین مطالعه سطح آرزو و خیال‌پردازی‌اش را زمین تا آسمان جابه‌جا کرده است.»
تاثیر قصه بر رشد کودک و خیالپردازی او
هادی حسنعلی در ادامه‌ی این نشست که در موسسه فرهنگی هنری آی قصه برگزار شده بود، می‌گوید: «همان‌طور که از رشد شناختی صحبت می‌کنیم، باید از تجربه‌ی ادبی هم به شکل جدی صحبت کنیم. تجربه‌ی ادبی آدم‌ها تنها با بالا رفتن سن افزایش پیدا نمی‌کند، بلکه با مواجهه‌شان با ادبیات رشد می‌کند. برای همین مثلاً انتظار داریم یک آدم هفتادساله کتاب حافظ را روان بخواند، در صورتی که این‌طور نیست. تجربه‌ی ادبی ارتباطی با سن ندارد. از نظر من قصه‌ها به ما یاد می‌دهند حوادث در زندگی جاری هستند و حتی ممکن است در اوج شادابی با حادثه‌ای روبه‌رو شوی. البته من نمی‌توانم به قصه‌ها نگاهی آرمانی داشته باشم و بگویم قصه‌ها مثل قرصی هستند که اگر به کودک بدهیم تمام مشکلات برطرف می‌شوند، ولی می‌توانم بگویم قصه تجربه‌های ادبی انسان را بالا میبرد.»
او ادامه می‌دهد: «وقتی به خیلی از آدم‌ها نگاه می‌کنم، متوجه می‌شوم که چقدر در زندگی‌شان به ادبیات نیاز دارند و وقتی با آن‌ها در این مورد صحبت می‌کنم متوجه می‌شوم آن‌ها ادبیات را به مثابه‌ی یک کالای مصرفی می‌بینند که در شرایط ایدئال باید به سراغش بروند. آن‌ها اگر حال‌شان خوب بود، اگر از نظر مالی تامین بودند و در شرایط ایدئال به سراغ ادبیات می‌روند، در صورتی که ادبیات دقیقاً در بحران‌ها و وقتی حال خوبی نداریم مورد نیازمان است، وقتی در زندگی احساس دل‌شکستگی و رکود داریم؛ چرا؟
چون از طرفی ما را سرگرم می‌کند که جنبه‌ی مهمی در زندگی است و از جنبه‌ی دیگر این‌که خیلی از روان‌شناس‌ها و بزرگان از گذشته تا اکنون تاکید کرده‌اند که ما با همذات‌پنداری با شخصیت‌های مختلف، می‌توانیم در زندگی مهارت حل مسئله داشته باشیم و مهم‌تر این‌که از نظر من کودکان یا به طور کلی تمام انسان‌ها، با ورود ادبیات به زندگی‌شان می‌توانند هم نگاه بسیار متفاوتی به زندگی داشته باشند و هم بسیار متفاوت‌تر از دیگران زندگی کنند.»
تربیت کودکان خیال‌پرداز
هادی حسنعلی درباره تاثیر قصه بر رشد کودک تاکید می‌کند: «من در مورد کیفیت قصه‌ها حرف نمی‌زنم، ما قصه‌های زیادی شنیده‌ایم، حتی قصه‌های واقعی که از آدم‌های مختلف می‌شنویم و متوجه می‌شویم در حوادث چقدر عکس‌العمل افراد متفاوت است. نمی‌توانیم کیفی ارزش قصه‌ها در زندگی را اندازه‌گیری کنیم، اما به نظر باز طبق گفته‌ی بتلهایم، معنای زندگی برای آدم‌هایی که با ادبیات سروکار دارند، با بقیه تفاوت زیادی دارد. می‌توانم با اطمینان بگویم با اهالی ادبیات می‌توان بهتر ارتباط برقرار کرد، ما با دوستانی که اهل ادبیات هستند، حرف‌ها و قصه‌های بیشتری برای گفتن داریم. همچنین فانتزی‌ها، دنیای ما را تغییر می‌دهند و باعث خیالپردازی و آرزوپردازی می‌شوند، یعنی قابلیتی که ما را از فیل‌ها و پلنگ‌ها جدا می‌کند. نگاه من به ادبیات این است که به ما امکان خیالپردازی می‌دهد و آرزوها را فعال می‌کند.»
شرمین نادری هم در این باره معتقد است: «قصه‌ها به ما امکان آرزو کردن می‌دهند، مثلاً در مورد مناطق محروم، اکثر دغدغه‌ها این است که آیا کودکان غذایی برای خوردن دارند؟ ولی ما که قصه‌های مرادی کرمانی و توران میرهادی و… را خوانده و شنیده‌ایم، می‌دانیم آرزوها امکان تحقق دارند. به من می‌گویند چرا در مناطق محروم به جای پرداختن به نیازهای اولیه به فکر داستان و کتاب هستی؟ اما من فکر می‌کنم قصه‌ها به کودکان امکان خیالپردازی می‌دهند.»
گزارش اولین بخش از نشست «بررسی نقش قصه در رشد و تحول کودک» را خواندید. این گفت‌وگو سومین نشست از مجموعه‌ی شصت‌نشست بود که به کوشش مجله کودک، تیم پژوهشی و آموزشی اپلیکیشن قصه کودکانه آی قصه برگزار می‌شود.
بخش های بعدی این گزارش در روزهای آینده منتشر خواهند شد.
