مراحل آن در سنهای مختلف و کارهایی که باید انجام دهید
اخلاق چیزی است که والدین و معلمان باید به بچهها آموزش دهند. بچهها باید یاد بگیرند چه چیزی درست و چه چیزی غلط است. فهم اخلاق و درست و غلط امور، به محیطی که کودک در آن رشد میکند و همچنین به مهارتهای عاطفی، شناختی، جسمی، و اجتماعی او بستگی دارد.
اخلاق چیست؟
اخلاق، توانایی تشخیص تفاوت بین نیت، افکار، اعمال و رفتار درست و غلط از یکدیگر است. هدف اصلی والدین، آموزش این مفهوم به بچهها است. رشد اخلاقی با مفاهیم اخلاقی سروکار دارد که کودک از دوران نوزادی تا بزرگسالی میآموزد.
این مطلب را مجله کودک، تیم پژوهشی و آموزشی آیقصه از سایت معتبر momjunction ترجمه و بازنویسی کرده است.
مراحل رشد اخلاقی در کودکان
رشد اخلاقی در کودکان بتدریج و همزمان با رشد جسمی آنها از نوزادی تا نوجوانی و بزرگسالی اتفاق میافتد.
- نوزادان
نوزادان قدرت تشخیص اخلاقیات را ندارند. حس درست و غلط آنها به احساسات و خواستههایشان بستگی دارد. پس از آنکه نوزاد به مدت 9 ماه در رحم مادر، از هر لحاظ مورد مراقبت و تغذیه قرار گرفت، انتظار دارد که این روند همچنان ادامه پیدا کند. در نتیجه، حس درستی امور در آنها به برآورده شدن یا نشدن نیازهایشان بستگی دارد.
- گرسنگی و تنهایی دو حس ناخوشایند در کودک شما است و آن را درست نمیداند.
- حضور شما، در آغوش گرفتن او و تغذیه او، حس خوبی به او میدهند، ولی عدم پاسخگویی شما برایش ترسناک و نادرست است.
- کودکان نوپا (2 تا 3 سال)
در این سن، کودک متوجه میشود که دیگران هم حقوق و نیازهایی دارند. اما هنوز قدرت درک تفاوت بین درست و غلط را ندارد. کودکان 3-2 ساله گاهی رفتارهای اخلاقی از خود نشان میدهند که نشانه احساس گناه ناشی از حس همدلی با دیگران است. بسته به اینکه والدین چه اعمال و رفتاری را به کودک یاد دادهاند، خودش کم کم میفهمد که اطاعت، یک هنجار است.
- کودک فقط به این دلیل فکر میکند گرفتن اسباببازی از برادر یا خواهرش کار اشتباهی است که ممکن است او را به دردسر بیندازد.
- شاید نداند چرا زدن دیگران اشتباه است، اما خوب میداند که برای این کار تنبیه خواهد شد.
- کودک نوپا برای اجتناب از مجازات و تنبیه، از قوانین پیروی میکند.
- کودکان پیشدبستانی (3 تا 5 سال)
کودک در این سن، ارزشهای خانوادگی شما را درونی سازی میکند.
- از آنجایی که قوانین و هنجارها برای برقراری نظم در خانواده ضروری هستند، برای فرزند شما هم اهمیت پیدا میکنند.
- کودک انتظار دارد بزرگترها یا والدینش، مسئولیت امور را بر عهده بگیرند.
- آنها نقش متفاوت یک “کودک” و یک “بزرگسال” را درک میکنند و توقعشان این است که بقیه رفتار عاقلانهای با آنها داشته باشند.
- کودک خوب واقف است که هر عمل، عواقبی بدنبال دارد – “اگر این کار را بکنم، این اتفاق خواهد افتاد.”
- جهتگیری مثبت والدین باعث برقراری ارتباط کودک با آنها شده و رفتار خوبی از خود نشان میدهد. اما کودکی که چنین ارتباطی با والدینش ندارد، تا زمانی که کسی مچش را نگیرد، هر کاری دلش بخواهد میکند.
- بچههای 7 تا 10 سال
بعد از 7 سالگی، کودک از خود میپرسد آیا صاحبان قدرت، مانند والدین و معلمان، از خطا مصون هستند یا خیر.
- در این سن، حس تشخیص کارهایی که باید انجام داد و کارهایی که نباید، در کودک به شکلی قوی ایجاد میشود و دوست دارد در وضع قوانین مشارکت کند.
- حس عدل و انصاف در او شکل گرفته و ضرورت قوانین را درک میکند.
- میفهمد که بقیه بچهها هم حقوقی دارند و قوانین را بر اساس چیزی که مناسب آنها است تغییر میدهند.
- نوجوانان (11 تا 16 سال)
با نزدیک شدن به دوران بزرگسالی، کودک شروع به ساخت ارزشهای اخلاقی خودش کرده و همزمان قوانین و ارزشهایی که والدین برایش تعیین کردهاند را مورد سوال قرار داده و تجزیه و تحلیل میکند.
- در این دوران، نوجوان، افق اخلاقی خود را گسترش داده و قوانین را مجموعهای از رهنمودهای اجتماعی میداند که به نفع همه است.
- برای قوانین ارزش قائل است اما در عین حال، اهل مذاکره هم هست.
- با رشد قدرت استدلال انتزاعی در نوجوان، کم کم به هرآنچه که برای جامعه خوب و مفید است علاقمند میشود.
- نوجوان بتدریج پی به این نکته میبرد که هر تصمیمی که او میگیرد، روی اطرافیانش تأثیر خواهد گذاشت.
- نوجوان دوست دارد به جمع همسالانش راه پیدا کند و به همین دلیل، ممکن است ارزشها و اعتقادات اخلاقی خود را تغییر دهد تا مورد قبول آنها قرار بگیرد.
- چرخه رشد اخلاقی از “این کار را انجام میدهم چون از نظر من درست است” به سمت “این کار را میکنم چون خانوادهام اینگونه عمل میکند” حرکت کرده و بالاخره به “این کار را میکنم ، چون کار درست همین است” ختم میشود. رشد اخلاقی به سادگی آموزش ارزشها به کودکان نیست. بلکه آنقدر پیچیده است که روانشناسان نطریههای مختلفی را برای آن ارائه کردهاند.
نقش والدین در رشد اخلاقی کودکان
بچهها اصول اخلاقی را از کسانی یاد میگیرند که از همه به آنها نزدیکترند. بنابراین، کارهایی که باید انجام دهید به شرح زیر است:
- کودکانتان را تشویق کنید در محدوده هنجارهای قابل قبول رفتار کنند.
- شناسایی و تأیید احساسات کودک در مراحل اولیه زندگی به او نشان خواهد داد که شما با او همدلی میکنید.
- هر گاه کودک رفتار مثبت از خود نشان میدهد یا کاری میکند که از نظر اخلاقی صحیح است، او را ستایش کنید. به این طریق، میفهمد که چه توقعی از او دارید.
- فرزندتان به دیده احترام به شما مینگرد و دقیقا از شما الگو میگیرد. پس کاری که به او توصیه میکنید، اول خودتان انجام دهید تا همان الگویی باشید که او نیاز دارد.
علاوه بر اینکه باید الگوی کودک باشید و او را تشویق کنید، باید رفتار اخلاقی اساسی را هم به او یاد دهید.
نحوه آموزش ارزشهای اخلاقی به کودکان
به راحتی نمیتوان کودک را وادار به فهم و درونیسازی این نکته کرد که ارزشهای اخلاقی که به آنها یاد میدهید عملی نیستند. حال نکاتی در این باره به شما ارائه میکنیم:
- برایش توضیح دهید که ارزشهای اخلاقی شما از بیشترین اهمیت برخوردار هستند.
- به فرزندتان یاد دهید که چطور رفتار غلط او روی دیگران و خودش تأثیر میگذارد. مثلا بگویید، “اگر همینطور به دروغ گفتن ادامه بدهی، روزی میرسد که دیگر هیچکس حرفت را باور نخواهد کرد.”
- با فرزند خود در مورد موقعیتهای فرضی صحبت کنید که در آن، باید افکارش را ارزیابی کرده و تصمیم بگیرد. مثلا بگویید، “فرض کن یکی از بچهها دارد به دوستت زور میگوید، تو چه کار میکنی؟”
- به او بیاموزید که رفتارهای اخلاقی درست، پیامدهای خوبی خواهند داشت.
- در مقام والدین، باید حتما به تعهدات و قولی که دادهاید عمل کنید و با فرزند خود مهربان باشید.
- خودتان هم سرمشق کودک باشید، در غیر اینصورت، باعث سردرگمی او خواهید شد.
- کودک را وادار کنید تا برخی فعالیتهایی که باعث رشد اخلاقی میشود را انجام دهد.
فعالیتهای پرورشدهنده رشد اخلاقی
میتوانید با انجام برخی فعالیتهای فردی، گروهی و آموزشی، فرزندتان را تشویق کنید و باعث شکوفایی بهترین رفتارها در او شوید. مثلا، بازیها میتوانند همکاری و برابری را به کودکان یاد دهند.
- بازیهای گروهی مانند قایم موشک، مسابقه دو، بازیهای هدفمند و غیره، اهمیت قوانین و بازی جوانمردانه را به بچهها یاد میدهد.
- کودکان بواسطه بازیهای گروهی میفهمند که قوانین، ارزش اخلاقی دارند که باید از آنها پیروی کرد، اما نه برای اجتناب از تنبیه شدن، بلکه به این دلیل که درست هستند.
- دوز (tic-tac-toe) یکی دیگر از بازیهای فوقالعاده برای بچهها، مخصوصا نوزادان و کودکان نوپا است. خودتان هم در بازی شرکت کنید تا نشان دهید که فقط یک شخصیت صاحب قدرت در زندگی آنها نیستید.
- با این بازی، بچه یاد میگیرد که اختیار برخی تصمیمات و اقدامات در دست او است و هر کاری که انجام میدهد، از سوی دیگران تحمیل نشده است.
- رشد اخلاقی کودک به اندازه رشد جسمی و شناختی او اهمیت دارد. لازم نیست برای آموزش ارزشهای اخلاقی تا زمانی که فرزندتان بزرگ شود صبر کنید. این کار را از سنین پایین شروع کنید و الگوی او باشید تا ارزشها را بهتر درک کند و آنها را به بخش جداییناپذیر زندگی خود تبدیل نماید.
این مطلب را مجله کودک، تیم پژوهشی و آموزشی آیقصه از سایت معتبر momjunction ترجمه و بازنویسی کرده است.