رشد و توسعه خلاقیت در کودکان ۳ تا ۵ سال
از همین حالا از خلاقیت فرزند خود حمایت کرده و زمینه را برای پرورش مداوم آن در آینده فراهم نمایید.
دنیای کودکان پیش‌دبستانی، دنیای تخیل و جادو است. قوه خلاقه اکثر بچه‌ها تا قبل از شش سالگی به نقطه اوج خود می‌رسد، اما پس از آن و با شروع تحصیلات رسمی و گرایش تحولی کودک به سمت انطباق و همنوایی با دیگران، رو به زوال می‌رود. با این حال، حمایت از خلاقیت کودکان پیش‌دبستانی، زمینه را برای تقویت رشد و توسعه مداوم آن در سال‌های آتی فراهم می‌کند.
این مطلب را مجله کودک، تیم پژوهشی و آموزشی آی‌قصه از سایت معتبر scholastic ترجمه و بازنویسی کرده است.
کودکان در سن سه سالگی رسماً وارد مرحله پیش‌عملیاتی پیاژه می‌شوند که مشخصه اصلی آن، توانایی استفاده از نمادها و تفکر بازنمایی (مثلا بهره‌گیری از یک چیز مانند یک کلمه، نقاشی، یا شیء) برای نشان دادن چیزی دیگر است (مثلا عبارت “اسب”، یا تصویر اسب، یا حتی یک تکه چوب که روی آن جوراب کشیده شده باشد، که همگی آن‌ها به یک اسب واقعی اشاره دارند). کودک سه ساله متوجه می‌شود که می‌تواند بلوک‌ها را به ترتیبی خاص کنار هم بگذارد، یا چند خط روی کاغذ بکشد و شیء یا عملی خاص را با آن نشان دهد. مهارت‌های حرکتی ظریف کودک به اندازه کافی رشد کرده است و او قادر است وسایل نوشتاری را به خوبی در دستش نگه دارد یا اشیاء اطرافش را به شکلی دقیقتر دستکاری کند، که البته این مهارت‌ها طی سال‌های پیش‌دبستانی، بیشتر هم خواهد شد. کودکان در این سن، شروع به خلق کردن با قصد و نیت قبلی می‌کنند – مثلا به صورت هدفمند، تصویر یک هیولا یا گل را می‌کشند. خیلی از بچه‌ها در سن ۵ سالگی، جزئیات بیشتری را به نقاشی و داستان‌هایی که می‌شنوند اضافه کرده و آن‌ها را دستکاری می‌کنند.
با دستیابی به این توانایی بازنمایی ذهنی، قوه تخیل کودک دیگر هیچ حد و مرزی نخواهد داشت! آن‌ها عاشق بازی‌های وانمودی بوده و گرایش طبیعی قوی‌ای به خیال‌پردازی، آزمایش و اکتشاف دارند. بچه‌ها در این سن شدیداً مجذوب سحر و جادو شده و تشخیص بین خیال و واقعیت برایشان سخت است. با این حال، سائق خلاقیت درونی آن‌ها اشتیاقشان به یادگیری را شعله‌ور می‌کند و از رشد فکری آن‌ها در مورد همه موضوعات پشتیبانی می‌کند. بنابراین، این دوره، بهترین زمان ممکن برای تقویت تفکر واگرا است که در آن، کودک بدون اینکه خودش را تنها به یک پاسخ “صحیح” یا تنها یک راه برای انجام کارها محدود کند (تفکر همگرا)، راه‌حل‌های منحصربفردی خلق کرده و ارتباطات جدیدی برقرار می‌کند. حمایت از تفکر واگرا به معنای فراهم کردن فعالیت‌هایی است که به کودک امکان پرس‌و‌جوی مناسب، تأمل، تفکر، کنجکاوی، و حتی سردرگمی را می‌دهد. تفکر واگرا و بعبارتی خلاقیت و حل مسئله خلاقانه، چیزی ورای هنر بوده و شامل تفکر، پیش‌بینی، تخیل، و خلق کردن است. حال از روش‌های نه چندان استاندارد زیر برای پرورش خلاقیت فرزندان خود استفاده کنید.
راه‌های پرورش خلاقیت
فرزند خود را به حل مسئله به روش خلاقانه ترغیب کنید: از کودک خود سوالات بازپاسخ بپرسید که شامل جواب صحیح یا غلط نیست. او را تشویق کنید دلیل کارش را برایتان توضیح دهد (پرورش خلاقیت، شناخت، و رشد زبان). به عنوان مثال از او بپرسید “اگر سگ‌ها می‌توانستند حرف بزنند چه اتفاقی می‌افتاد؟” یا “آیا ترجیح می‌دهی بینی یا چشم نداشته باشی و چرا؟” هر پاسخی که کودک می‌دهد را بپذیرید و آن را “کافی” قلمداد کنید، اما با طرح سوالات بیشتر او را وادار کنید بیشتر توضیح دهد و کنجکاوی شما را برطرف کند.
مجموعه‌ای از تجربیات مختلف را برای فرزند خود ترتیب دهید تا زیربنای دانش او شکل بگیرد (مثلا از مکان‌هایی مانند موزه و کتابخانه دیدن کنید، یا به محله‌های مختلف شهر خود بروید).
فرزندتان را به خلق کردن تشویق کنید: به او فهرستی از چیزهایی که باید پیدا کند بدهید (مثلا یک شیء رنگی، دو شیء صاف، ۴ چیزی که بوی خوبی دارند). بعد از همه آن‌ها برای خلق چیزی جدید استفاده کنید. از مواد قابل بازیافت (مثل کارتن تخم مرغ، جعبه‌های مقوایی، و غیره) برای ساخت پروژه‌های خود استفاده کنید. آیا نگران کثیف شدن منزلتان هستید؟ چطور است از پروژه‌های اینترنتی بهره بگیرید که در آن، کودک شما می‌تواند از فویل، ماکارونی و دگمه‌های مجازی برای کار خود استفاده کند.
قوانین را زیر پا بگذارید: کودک را وادار کنید کارها را به شکلی متفاوت انجام دهد. مثلا:
- به جای اینکه بازی تخته‌ای را با قوانین خاص آن بازی کنید، از فرزند خود بخواهید قوانین خودش را وضع کند.
- در فصل زمستان با لباس شنا به پیک نیک بروید.
- ببینید فرزندتان چند نوع کاربرد دیگر برای گیره کاغذ یا رول مقوایی حوله کاغذی می‌تواند ارائه دهد.
- به جای رنگ‌های معمولی، ادویه‌های بی‌خطر را با روغن نباتی مخلوط کنید. مثلا زردچوبه (با نور سیاه اکنش نشان می‌دهد)، پاپریکا (رنگ) و شوید (بخاطر بوی آن) را با هم مخلوط کرده و روی کاغذ آبرنگ امتحان کنید.
- به رنگ‌های خود نمک یا به خمیر بازی، لوبیا اضافه کنید.
- از فرزند خود بخواهید با رشته‌های لیکوریش، رشته ماکارونی یا پاستا، حروف الفبا را بسازد.
- اشتیاق کودک به یکی از علایق فراموش شده‌اش را دوباره در او زنده کنید: مثلا گلوله‌های پنبه‌ای را روی ریل قطار او که رهایش کرده بریزید و بگویید که بهمن آمده! کودک خود را به چالش بکشید و از او بخواهید به شما در خاموش کردن آتش (با دستمال کاغذی قرمز و نارنجی و زرد می‌توانید صحنه آتش‌سوزی را درست کنید) سقف خانه عروسکی‌اش کمک کند. درگیر کردن ذهن و فکر کودک و قابلیت حل مسئله او نه تنها قوه خلاقیت او را فعال می‌کند، بلکه بازی‌های آشنای او را نیز در مسیرهای جدیدی به جریان می‌اندازد.
طیف گسترده‌ای از ابزارهای بازپاسخ در اختیار فرزندتان بگذارید:
- عروسک‌های خیمه شب بازی
- برچسب حیوانات
- جعبه ابزار یا کیت پزشکی
- وسایل نقلیه
- آدمک
- بلوک اسباب‌بازی
- لباس (مثلا از حوله برای درست کردن دامن استفاده کنید)
- خاک رس، خمیر بازی، لوله پاک‌کن، رنگ، گچ، انواع وسایل نوشتاری
اجازه کثیف‌کاری بدهید، وقت کافی به بچه‌ها بدهید! همانطور که از نامش هم پیدا است، خلاقیت یعنی بهم‌ریختگی. هرچه فرزندتان آزادی بیشتری داشته باشد و هرچه وقت بیشتری به او برای انجام پروژه‌هایش بدهید، فضای بیشتری برای کشف کردن، آزمایش و خلق کردن خواهد داشت.
قصه‌گویی مبتکرانه را تشویق کنید: از فرزندتان بخواهید برای داستانی که تعریف کرده، نقاشی‌هایی بکشد که به آن بخورد یا برای اثر هنری که خلق کرده، یکسری داستان طنز بسازد. یا مثلا بخشی از داستان مورد علاقه‌اش را تغییر دهد. شخصیت اصلی قصه را تغییر دهد، مثلا به جای یک آدم، یک خرس بگذارد و یا محل داستان را از جنگل به کشتی تغییر دهد.
- از او بخواهید روند کار خود یا چیزی که خلق کرده است را برایتان روایت کند.
از خواسته‌های آن‌ها با شوخی و بازی پشتیبانی کنید: بسیاری از بچه‌ها در این سن از شما می‌خواهند که برایشان نقاشی بکشید یا کلماتی را بنویسید تا “درست و بی‌نقص” به نظر برسند. این خواسته آن‌ها را انجام دهید اما بدون اینکه استانداردی برایشان تعیین کنید که توان رسیدن به آن را نداشته باشند. به عنوان مثال، مهرهای لاستیکی خلاقیت تهیه کرده و از فرزندتان بخواهید با آن‌ها طرح یک داستان را بسازد و سپس، جزئیات و کلماتی را به آن بیافزاید، چراکه خودش قادر است بدون کمک دیگران این کار را انجام دهد.
حرکات مختلف را برایش خلاقانه جلوه کنید: مخصوصا اگر فرزند بیقرار و پرجنب‌و‌جوشی دارید، حرکات خلاقانه زیر را امتحان کنید:
- از او بخواهید در بازی، نقش رهبر را ایفا کند.
- از او بخواهید به شما نشان دهد در مواقعی که غمگین، عصبانی یا شاد است چطور رفتار می‌کند. یا در مواقعی که خیلی سردش است یا دستش تاول زده چه کار می‌کند. با این ترفند، دامنه واژگان و روابط اجتماعی او را نیز تقویت می‌کنید.
- از او بخواهید مانند یک حیوان خاص حرکت کند. چطور می‌تواند مانند آن حیوان از تپه بالا برود یا از رودخانه بگذرد؟
به نوع پاسخ خود نیز فکر کنید: روی خود فرایند کار تأکید کنید، نه محصول نهایی. از او بخواهید که در مورد چیزی که ساخته برایتان حرف بزند و ببینید چه چیزهایی کشف کرده است (مثلا بگویید، “من متوجه شدم که وقتی رنگ سبز را در چند لایه می‌زنی، تیره‌تر می‌شود”).
این مطلب را مجله کودک، تیم پژوهشی و آموزشی آی‌قصه از سایت معتبر scholastic ترجمه و بازنویسی کرده است.
